Τις τελευταίες μέρες του Απρίλη είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε στην Αθήνα μια εξαιρετική παράσταση από το Toneelgroep Amsterdam, στην πρώτη του επίσκεψη στην Ελλάδα. Πρόκειται για το έργο του Ingmar Bergman «Σκηνές από ένα γάμο», σε σκηνοθεσία του Βέλγου Ivo van Hove.

Λίγο πριν την έναρξη της παράστασης στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και καθώς οι ταξιθέτες μας χώριζαν σε υποομάδες και μας κατεύθυναν προς διαφορετικές εισόδους στην σκηνή, έπιασα τον εαυτό μου να γεμίζει με τις γνωστές αμφιβολίες. Κι αν είναι παράσταση με αλληλεπίδραση με το κοινό; Οι Ολλανδοί λατρεύουν αυτού του είδους το θέατρο, εγώ όμως καθόλου. Κι αν αποδειχτεί τελικά βαρετό τέσσερις ώρες; Θα αντέξω μόνο και μόνο χάριν της νοσταλγίας για την ολλανδική γλώσσα;

Δύο ώρες μετά, όταν ανακοινωνόταν το διάλειμμα, δεν ήθελα με κανένα τρόπο να διακοπεί ο εθιστικός ειρμός κι ο χειμαρρώδης λόγος του έργου. Τρεις σκηνές, τρία ζευγάρια. Και τα τρία είναι ένα ζευγάρι. Η Μαριάν και ο Γιόχαν, σε τρεις διαφορετικές ηλικίες και φάσεις ζωής: Στην νεανική, μόλις παντρεμένοι από έρωτα, στο κατώφλι της δεύτερης εγκυμοσύνης, πετυχημένοι στις δουλειές τους και κοινωνικά αγαπητοί, φαινομενικά ένα ιδανικό ζευγάρι που ξέρει να επιλύει τις διαφορές του, ταυτόχρονα όμως με μια υποδόρια αίσθηση ότι κάτι ίσως δεν πάει καλά.

Στη δεύτερη φάση, των 30+, με δύο κόρες, με μια πολυάσχολη καθημερινότητα επαγγελματικά και οικογενειακά, και με τις πρώτες ρωγμές να εμφανίζονται στη σχέση καθώς και τις βαθύτερες υπαρξιακές ανησυχίες να τους χωρίζουν αντί να τους ενώνουν.Στην τρίτη φάση, πλησιάζοντας τη μέση ηλικία, συντελείται η ρήξη και ο χωρισμός, με αφορμή έναν νέο έρωτα.

Απλά πράγματα; Όχι όσο φαίνονται. Ο Bergman παρουσιάζοντας την ιστορία ενός μικροαστικού ζευγαριού, αναδεικνύει τα βαθύτερα ζητήματα ελευθερίας και ύπαρξης του ανθρώπου μέσα από την δυναμική αλληλεπίδραση των ανθρώπινων σχέσεων, του θεσμού της οικογένειας και της δομής της κοινωνίας.

Οι βαθύτερες αυτές διαστάσεις του έργου μας είναι γνωστές από την αρχική κινηματογραφική μεταφορά του Bergman το 1973, με τους αξέχαστους Λιβ Ούλμαν και Έρλαντ Γιόσεφσον. Κι όμως η παρούσα θεατρική εκδοχή μου δημιουργούσε μια πρωτόγνωρη αίσθηση, σαν να έπαιρναν οι υπαρξιακές ανησυχίες, οι προβληματισμοί και τα αντιφατικά συναισθήματα σάρκα και οστά. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό έπαιξαν τόσο οι ερμηνείες των ηθοποιών όσο και το πρωτοποριακό θεατρικό εγχείρημα του Ivo van Hove να τοποθετήσει τους θεατές «μέσα» στη σκηνή.

Στο πρώτο μέρος βρέθηκα καθισμένη στο υπνοδωμάτιο της Μαριάν και του Γιόχαν σε απόσταση αναπνοής από τους ηθοποιούς. Η αχανής αίθουσα της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών με τις αμέτρητες αμφιθεατρικές θέσεις έπαυε να υπάρχει και έσβηνε μαζί της κάθε αίσθηση απόστασης και σοβαροφάνειας. Υπήρχε μόνο το πραγματικό πεδίο δράσης, οι δύο άνθρωποι που συνδιαλέγονται, τσακώνονται, τρώνε και κοιμούνται δίπλα μου, καταργώντας τα όρια δρώμενου και πραγματικότητας, θεατή και εκτελεστή, δημιουργώντας μια ιδιαίτερα οικεία ατμόσφαιρα.

Την αρχική μου έκπληξη πώς γίνεται να βρίσκομαι σε ένα κομμάτι της σκηνής και ταυτόχρονα να ακούω και να διαισθάνομαι πως δίπλα μου εκτυλίσσεται άλλη σκηνή, διαδέχθηκε ο θαυμασμός για το ευρηματικό τέχνασμα του Ivo van Hove. Οι τρεις σκηνές εκτυλίσσονταν ταυτόχρονα και κυκλικά, η μία δίπλα στην άλλη, με χωρίσματα που παραπέμπουν σε διπλανά διαμερίσματα πολυκατοικίας. Στη μέση υπήρχε ένας ενδιάμεσος ημιδιάφανος χώρος κοινής χρήσης, όπου τα τρία ζευγάρια μπαινόβγαιναν, κάτι σαν τον ακάλυπτο χώρο μιας πολυκατοικίας χωροχρόνου, όπου οι ένοικοι συνυπάρχουν χωρίς να αλληλεπιδρούν, συμβολίζοντας την διαλεκτική συνύπαρξη διαφορετικών φάσεων ζωής στον δεδομένο θεσμό του γάμου και στην υπάρχουσα κοινωνική δομή.

Αυτές τις βαθύτερες διαστάσεις του έργου απέδωσαν με εξαιρετικό τρόπο και τα τρία ζευγάρια, Janni Goslinga, Hugo Koolschijn, Hadewych Minis, Roeland Fernhout, Suzanne Grotenhuis, Alwin Pulinckx, καθώς και οι περιφερειακοί ρόλοι – ένα φιλικό ζευγάρι σε στιγμή κρίσης (Leon Voorberg, Jessie Wilms), μια συνάδελφος του καθηγητή Γιόχαν (Charlie Chan Dagelet) και η μητέρα της Μαριάν (η βραβευμένη Celia Nufaar). Οι ερμηνείες απλές και ρεαλιστικές, κατόρθωναν χωρίς υπερβολικές εξάρσεις και θεατρινισμούς να μεταδώσουν μια μεγάλη γκάμα συναισθημάτων και να «παρασύρουν» την λογική σε έναν ξέφρενο αλλά και ταυτόχρονα οικείο ειρμό σκέψεων και συναισθηματικής δράσης.

Η αμεσότητα και η απλότητα στην επικοινωνία ήταν τέτοια, που οι ηθοποιοί κάποιες στιγμές «έπαιζαν» με το κοινό χωρίς να δημιουργούν την αίσθηση του στημένου, της υποχρεωτικής αλληλεπίδρασης με το κοινό. Ήταν από τις ελάχιστες εμπειρίες μου στο θέατρο όπου έπιασα τον εαυτό μου έτοιμο να απαντήσει, να πει κάτι στην Μαριάν που στεκόταν δίπλα μου.

Στο δεύτερο μέρος του έργου ο Ivo van Hove κατάργησε την γραμμικότητα του χρόνου, εμφανίζοντας και τα τρία ζευγάρια ταυτόχρονα στην ενιαία πλέον σκηνή. Πρόκειται για την πιο δυναμική και χαοτική σκηνή του έργου – την υπογραφή του διαζυγίου – με τα ζευγάρια να μιλούν ταυτόχρονα, να μπερδεύονται μεταξύ τους, να εναλλάσσονται, χωρίς αυτό παραδόξως να μας ξενίζει. Ήταν η χαρισματική χρήση του σώματος – η κίνηση, οι εκφράσεις προσώπου, ο ρυθμός, η χροιά της φωνής – που τα έλεγαν όλα, ακόμα και τις στιγμές που οι λέξεις δεν ξεχώριζαν και δημιουργούσαν ένα ηχητικό χάος, όταν το βλέμμα μου δεν δελεαζόταν με κανέναν τρόπο από τους υπέρτιτλους.

Δεν έλειψε και το χιούμορ ακόμα και στις πιο ανατριχιαστικές σκηνές. Η χρήση του λόγου με καθήλωσε από την αρχή ως το τέλος. Απλός και άμεσος λόγος, ωστόσο καθόλου μινιμαλιστικός ή απλουστευμένος, αλλά ισορροπημένα εμπλουτισμένος με μεταφορικές εκφράσεις, ιδιωματισμούς, αστεία και βρισιές. Ήταν μια απόλαυση ρεαλιστικής αφήγησης και ψυχολογικής δράσης. Οι μη ολλανδόφωνοι θεατές μπορούσαν να παρακολουθούν υπέρτιτλους, χάριν στην προσεγμένη μετάφραση που έκανε η Λουίζα Μητσάκου. Απόλυτα ταιριαστή στην ατμόσφαιρα του έργου ήταν η επιλογή της μουσικής, με τον διαχρονικό Herman van Veen και τα τραγούδια του Cirkels και Hebben en Houwen που συμπλήρωναν το παζλ της μελαγχολικής ροής αλλά και μιας υποψίας αισιοδοξίας.

Η παράσταση θα μείνει ζωντανή στο μυαλό μου για αρκετό καιρό. Ας ελπίσουμε ότι θα έχουμε σύντομα πάλι την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε ολλανδικό θέατρο στην Ελλάδα.

Περισσότερες πληροφορίες για το Toneelgroep Amsterdam εδώ.